Το άρθρο που ακολουθεί είναι το Πρώτο Μέρος από μία ενότητα τριών άρθρων που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του γνωστού ψυχολόγου Glenn Perry Ph.D "Stealing Fire From The Gods: Myth and Method In Astrological Research"[1]

Περιεχόμενα:
Από το Παράδειγμα στη Μέθοδο για την Αστρολογική Έρευνα
Το Πρόβλημα της Αξιοπιστίας
Η Σημασία του Παραδείγματος
Θεμελιώδεις Αρχές του Μηχανιστικού Παραδείγματος
Τελικές σκέψεις

Από το Παράδειγμα στη Μέθοδο για την Αστρολογική Έρευνα

Οι μέθοδοι στηρίζονται σε παραδείγματα (μοντέλα) και χρησιμοποιούνται ως εργαλεία για να διερευνηθούν τα είδη των ερωτήσεων που έχουν νόημα στα πλαίσια ενός συγκεκριμένου παραδείγματος. Στο άρθρο αυτό θα υποστηρίξω ότι οι μέθοδοι που απορρέουν από το μηχανιστικό παράδειγμα της σύγχρονης επιστήμης είναι ακατάλληλες για την αστρολογική έρευνα και, κατά συνέπεια, δεν είναι πιθανό να στηρίξουν την αστρολογική υπόθεση. Το παράδειγμα είναι μια κοσμοαντίληψη, στα πλαίσια της οποίας προσπαθεί κάποιος να κατανοήσει ένα δεδομένο φαινόμενο. Θεωρίες όπως η αστρολογία βρίσκονται μέσα στα παραδείγματα όπως οι σιδηροδοκοί στήριξης ενός ουρανοξύστη. Αν αφαιρέσουμε τη θεωρία από το παράδειγμα το οποίο φυσιολογικά υποστηρίζει, η θεωρία θα γίνει ακατανόητη – είναι σαν να προσπαθούμε να κατανοήσουμε την έννοια μιας «σιδηροδοκού» χωρίς να γνωρίζουμε τι σημαίνει «κτίριο». Χωρίς τα κτίρια οι σιδηροδοκοί δεν έχουν νόημα. Αυτό συμβαίνει όταν η αστρολογία μεταφέρεται στο μηχανιστικό παράδειγμα και υφίσταται στατιστική ανάλυση. Γίνεται ακατανόητη. Υποστηρίζω ότι η θεωρία της αστρολογίας μπορεί να γίνει κατανοητή στα πλαίσια ενός οργανικού παραδείγματος όχι όμως στα πλαίσια ενός μηχανιστικού παραδείγματος. Έπεται ότι οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται για να ερευνηθεί η αστρολογία πρέπει να είναι συνεπείς με την οργανική κοσμοαντίληψη.

Αυτό που θέλω να δείξω εδώ είναι η διαφορά ανάμεσα στις σύγχρονες, ποσοτικές μεθόδους ανάλυσης και στις μετασύγχρονες (post-modern), ποιοτικές μεθόδους. Η θέση μου είναι ότι η ποσοτική ή στατιστική έρευνα διαστρεβλώνει το αντικείμενο μας – την αστρολογία – και άσχετα από το πόσο δυνατή ή «σύγχρονη» μέθοδος μπορεί να είναι, προέρχεται από ένα παράδειγμα που αποκλείει αξιωματικά την αστρολογία. Η σύγχρονη πειραματική μέθοδος είναι έμφυτα εχθρική απέναντι στην αστρολογία και, κατά συνέπεια, δεν πρόκειται να δώσει αποτελέσματα που να στηρίζουν το μοντέλο μας. Αντίθετα, η μετασύγχρονη επιστήμη είναι συμβατή με τις νέες, ποιοτικές μεθόδους έρευνας που φαίνονται να υπόσχονται όχι μόνο ότι θα υπερασπίσουν την αστρολογική υπόθεση, αλλά και ότι θα επαυξήσουν τις γνώσεις στον τομέα αυτό.


Το Πρόβλημα της Αξιοπιστίας

Η αστρολογία βασίζεται στον ισχυρισμό ότι υφίστανται κανονικά παρατηρούμενοι συσχετισμοί ανάμεσα στα ουράνια και τα γήινα φαινόμενα. Πρωταρχικός ανάμεσα σ’ αυτούς τους συσχετισμούς είναι ο ισομορφισμός της ψυχής και του κόσμου – αυτό δηλαδή που υποστηρίζουν οι αστρολόγοι ότι η ψυχική δομή αποκαλύπτεται στη δομή του ηλιακού συστήματος κατά τη στιγμή της γέννησης. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αν ένας τέτοιος ισχυρισμός αλήθευε, η αστρολογία θα ήταν ανεκτίμητη. Το να έχουμε ένα όργανο που καταγράφει την αόρατη αρχετυπική δομή της ανθρώπινης ψυχής, που διασαφηνίζει σχηματισμούς ανάπτυξης και εξέλιξης, που αποκαλύπτει το ουσιαστικό νόημα μιας ιδιαίτερης εμπειρίας ή φάσης ζωής, που επισημαίνει περιόδους κρίσης και δείχνει κατά προσέγγιση τη διάρκειά τους, που διευκολύνει την ευαισθησία (sympathy, empathy), που φέρνει στο φως αδιόρατες συγχρονικότητες, οι οποίες συνδέουν την υποκειμενική και την αντικειμενική πραγματικότητα, που ενισχύει και εμβαθύνει την πνευματική κατανόηση και προσφέρει εκπληκτική αισθητική ικανοποίηση, θα ήταν πράγματι αξιοθαύμαστο.

Κι όμως, η αστρολογία δεν συγκαταλέγεται στα επαγγέλματα όπου αναμφισβήτητα θα μπορούσε να προσφέρει το μέγιστο των υπηρεσιών της – την ιατρική, την ψυχιατρική, την ψυχοθεραπεία και την οικογενειακή συμβουλευτική. Σίγουρα δεν έχει θέση στα πανεπιστήμια μας, έχει χλευαστεί από όλους σχεδόν τους κλάδους της σύγχρονης γνώσης και πολλοί επιστήμονες θεωρούν ότι πρόκειται απλώς για τσαρλατανισμό. Στο τεύχος Σεπτεμβρίου 1975. το περιοδικό The Humanist δημοσίευσε μία δήλωση  εναντίον της αστρολογίας και αποκήρυξης της υπογραμμένη από 186 κορυφαίους επιστήμονες, μεταξύ των οποίων και 18 βραβευμένων με Νόμπελ. Η αστρολογία που κάποτε είχε θεωρηθεί θεϊκή τέχνη και άξια μελέτης από μορφές όπως ο Γαλιλαίος, ο Κέπλερ και ο Νεύτων, βρέθηκε ξαφνικά να αποκαλείται (από έναν από τους επιστήμονες που συνυπέγραψαν τη δήλωση) «απόλυτο σκουπίδι».

Η ανυποληψία στην οποία έχει περιπέσει η αστρολογία στις ακαδημαϊκές και επιστημονικές ελίτ της κουλτούρας μας αντιδιαστέλλεται έντονα με το θαυμασμό με τον οποίο την αντιμετωπίζουν οι υπερασπιστές της. Πρόκειται για μια παράδοξη, σχεδόν σχιζοειδή αντίθεση της συλλογικής ψυχής. Πώς θα εξηγήσουμε την ασυμφωνία ανάμεσα στην αβυσσαλέα περιφρόνηση από τη μία μεριά και τους διθυράμβους των οπαδών της από την άλλη; Νομίζω ότι η απάντηση σ’ αυτό το αίνιγμα βρίσκεται στην έννοια του παραδείγματος. Στο μηχανιστικό παράδειγμα της σύγχρονης επιστήμης, είναι ευρύτατα αποδεκτό ότι η μέθοδος για να καταδειχθεί η αξιοπιστία μίας υπόθεσης είναι η πειραματική μέθοδος. Όμως. ακριβώς αυτές οι εμπειρικές και ποσοτικές μέθοδοι της σύγχρονης επιστήμης οδήγησαν στην αποκήρυξη της αστρολογίας κατά τον 17ο αιώνα – όχι επειδή τέτοιου είδους μέθοδοι διαψεύδουν την αστρολογία, αλλά επειδή η εφαρμογή της πειραματικής μεθόδου εγκλώβισε την αστρολογία σε ένα θεωρητικό κελί από το οποίο δεν μπορούσε να δραπετεύσει.

Η εμπειρική επιστήμη βασίζεται σε ορισμένες μεταφυσικές προϋποθέσεις, οι οποίες μας εμποδίζουν να δούμε οποιεσδήποτε άλλες αλήθειες εκτός από αυτές που εμπίπτουν στο οριοθετημένο πεδίο της συγκεκριμένης μεθόδου. Αλλά η αστρολογία δεν προσφέρεται σ’ αυτό το γνωστικό εργαλείο. Έτσι οι αλήθειες της είτε παραμένουν αφανείς είτε φαίνεται να διαψεύδονται. Για όσο καιρό οι αστρολόγοι πιστεύουν ότι ο μοναδικός τρόπος να υπερασπιστούν το μοντέλο τους είναι με τη βοήθεια της πειραματικής μεθόδου της μηχανιστικής επιστήμης, θα παραμένουν παγιδευμένοι στο δικό τους Catch-22[2]: η αστρολογία πρέπει να προσφέρεται στην πειραματική μέθοδο για να γίνει αποδεκτή, αλλά η πειραματική μέθοδος είναι από τη φύση της ασύμβατη με την αστρολογία.

Ευτυχώς. υπάρχει ένα εναλλακτικό παράδειγμα μέσα στα πλαίσια του οποίου μπορούμε να εξετάσουμε και να αναλύσουμε την αλήθεια των αστρολογικών ισχυρισμών. Πρόκειται για το οργανικό παράδειγμα των προ-επιστημονικών πολιτισμών, το οποίο σήμερα αναδύεται για μια ακόμα φορά με την επωνυμία της «μετασύγχρονης επιστήμης». Τα τελευταία χρόνια, παρουσιάστηκε μια ριζική μεταστροφή της επιστημολογίας που μας επιτρέπει να αποδεχθούμε αλήθειες οι οποίες έναν αιώνα πριν θα φαίνονταν μαγικές. Δεν πρέπει βέβαια να υπερτονιστεί η σημασία αυτού του γεγονότος, αφού η αστρολογία αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε από τη μαγική, οργανική κοσμοαντίληψη των προεπιστημονικών πολιτισμών. Η πεποίθηση μου είναι ότι η αστρολογία θα γίνει ευρύτερα αποδεκτή και χωρίς προκαταλήψεις μάλλον με τη μεταβολή του παραδείγματος και όχι διαμέσου της πειραματικής επιστήμης του προγενέστερου παραδείγματος. Αυτό το καινούργιο, εξελισσόμενο παράδειγμα όχι μόνο είναι σε θέση να προσφέρει ένα κλίμα κατανόησης φιλόξενο για την αστρολογία, αλλά και εναλλακτικές μεθόδους έρευνας που θα συμβαδίζουν με το είδος γνώσης που η αστρολογία πρεσβεύει.




Η Σημασία του Παραδείγματος

Για να καταλάβουμε για ποιο λόγο οι σύγχρονες στατιστικές μέθοδοι είναι ακατάλληλες για την αστρολογική έρευνα, θα πρέπει να κατανοήσουμε το παράδειγμα από το οποίο προκύπτουν. Ένα παράδειγμα μπορεί να οριστεί ως η επικρατούσα «κοσμοαντίληψη» ενός πολιτισμού. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα σύνολο εννοιών και θεωριών που από κοινού σχηματίζουν μια ιδιαίτερη οπτική της πραγματικότητας. Μέσα στα πλαίσια ενός δεδομένου παραδείγματος, ορισμένες αξίες και πρακτικές γίνονται αποδεκτές από όλα τα μέλη της κοινότητας και αποτελούν τις οργανωτικές της βάσεις. Το παράδειγμα, για να το πούμε απλά, είναι ένα σύστημα πεποιθήσεων κοινό για έναν πολιτισμό.

Ο Thomas Kuhn (1970), στο κλασικό του έργο The Structure of Scientific Revolutions,[3] εξηγεί ότι το παράδειγμα είναι ένα κοινό σύνολο πεποιθήσεων ή υποθέσεων εργασίας που «για ένα χρονικό διάστημα παρέχει προβλήματα και λύσεις σε μια κοινότητα ερευνητών». Όμως, υπάρχουν ορισμένα είδη προβλημάτων και ορισμένες μέθοδοι επίλυσης προβλημάτων που βρίσκονται έξω από τα όρια του συγκεκριμένου παραδείγματος. «Ένα παράδειγμα» παρατηρεί ο Kuhn «δεν χρειάζεται να εξηγεί, και στην πραγματικότητα ποτέ δεν εξηγεί, όλα τα φαινόμενα με τα οποία βρίσκεται αντιμέτωπο» (σελ. 18). Θα λέγαμε ότι το παράδειγμα μοιάζει με ένα φίλτρο που όχι μόνο χρωματίζει τα δεδομένα που εισέρχονται (π.χ. δίνοντας τους μια συγκεκριμένη ερμηνεία), αλλά καθορίζει και ποιο είδος δεδομένων να εισέλθουν.Το παράδειγμα μας βοηθά να δούμε κάποια πράγματα, αλλά μας τυφλώνει απέναντι σε κάποια άλλα – τα πράγματα αυτά που δεν θα είχαν νόημα μέσα στο συγκεκριμένο ερμηνευτικό πλαίσιο. Ο ερευνητής ποτέ δεν έρχεται αυτόνομα σε επαφή με την πραγματικότητα. Ο χαρακτήρας της γνώσης που έχει κάποιος και των κατηγοριών σύμφωνα με τις οποίες ταξινομείται η εμπειρία του αποτελούν λειτουργίες του παραδείγματος που έχει κληρονομήσει. Όπως σημειώνει και ο Wittgenstein (1968) βλέπουμε μέσα από το αινιγματικό κάτοπτρο του γνωστικού εργαλείου μιας ιστορικά καθορισμένης κοσμοαντίληψης.

Η πεποίθηση ότι οι θεωρίες μας παρέχουν μια ορθή και αληθή περιγραφή της πραγματικότητας είναι προβολή. Θα ήμασταν πιο ακριβείς αν λέγαμε ότι οι θεωρίες μας οικοδομούν μια πραγματικότητα που λειτουργεί για μας. Το καλύτερο παράδειγμα είναι το μηχανιστικό παράδειγμα που κυριάρχησε στη δυτική κουλτούρα τους δύο τελευταίους αιώνες. Μέσα στα πλαίσια αυτού του παραδείγματος, πραγματοποιήθηκαν εκπληκτικά τεχνολογικά και ιατρικά άλματα. Όμως, στις προσπάθειες μας να ταυτίσουμε την πραγματικότητα με το υλικό της υπόστρωμα, μια ολόκληρη σειρά φαινομένων που δεν μπορούν να γίνουν κατανοητά με μηχανιστικούς όρους είτε αγνοήθηκαν είτε απορρίφθηκαν – η δημιουργικότητα, η ελευθερία, η τελεολογία, η έμπνευση, η διαίσθηση, η προφητεία, η τηλεπάθεια και η αστρολογία.

Σύμφωνα με τον Kuhn (1970) το παράδειγμα μπορεί να «απομονώσει την κοινότητα από σημαντικά κοινωνικά προβλήματα που δεν μπορούν να αναχθούν σε μια συγκεκριμένη μορφή ερωτήματος που αποδέχεται μια συγκεκριμένη μορφή απάντησης, ακριβώς επειδή δεν μπορούν να διατυπωθούν με τους όρους των εννοιολογικών και χρηστικών εργαλείων που προσφέρει το παράδειγμα» (σελ. 37). Όταν αρχίζουν να εμφανίζονται ανώμαλα ευρήματα στη διάρκεια κάποιων ερευνών που διεξάγονται στα πλαίσια ενός συγκεκριμένου παραδείγματος, αρχικά απορρίπτονται. Θεωρούνται πιθανά σφάλματα, επινοήσεις, υπερβολές ή απλώς ταξινομούνται ως «ανωμαλίες» που δεν ταιριάζουν στο επίσημα αποδεκτό πλαίσιο και μπορούν να παραμεριστούν με ασφάλεια μέχρι την ώρα που κάπως θα καταφέρουμε να τις συνταιριάξουμε κι αυτές. Ο Kuhn εξηγεί: «Βεβαιωνόμαστε ότι το παράδειγμα δεν πρόκειται να υποκύψει εύκολα και η αντίσταση του παραδείγματος μας εγγυάται ότι οι επιστήμονες δεν θα παρασύρονται ώστε να επιτρέπουν σ’ αυτές τις ανωμαλίες που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε αλλαγή παραδείγματος να εισχωρούν στον πυρήνα της υπάρχουσας γνώσης». (σελ. 55). Η αστρολογία, φυσικά, είναι μια από αυτές τις ανωμαλίες που δεν μπορούν να αναχθούν στο σχήμα απλή ερώτηση – απλή απάντηση, δεν μπορούν να γίνουν κατανοητές με τις έννοιες που παρέχει το μηχανιστικό παράδειγμα και μπορούν κάλλιστα να εισχωρήσουν στον πυρήνα της υπάρχουσας γνώσης. Με τον ίδιο τρόπο, θεωρώ ότι οι αντιδράσεις απέναντι στην αστρολογία οφείλονται ακριβώς στο ότι η αποδοχή της θα ήταν μια σφήνα που θα καρφώνονταν κατευθείαν στην καρδιά του μηχανιστικού παραδείγματος.